گفتگوى على ناظر با اسماعيل وفا يغمائى - بخش دوم
[ علی ناظر]
[Source: سايت ديدگاه]

تاريخ، زمينه ها و انگيزه ها
ناظر:
شما بخش اعظمى از زندگى سياسى خودتان را در كنار مجاهدين گذرانده ايد، سازمانى كه نگرش به مبارزه و سياست را بر مبناى درك و تفسير خاص خودش از ايدئولوژى اسلامى مى فهمد و از آن صحبت مى كند. من فكر مى كنم قاعدتا شما بايد در سالهاى گذشته تاريخ و حركت تاريخ و حوادث تاريخى را در قالب اعتقادات گذشته خود باور داشته ايد، حال آن كه در پژوهش اخيرتان كه تا كنون چهارده بخش از آن در ديدگاه منتشر شده و مى دانم كه متن كامل آن پس از اتمام كاربه صورت كتاب منتشر خواهد شد با مقوله مذهب و اسلام و تشيع برخوردى تازه و متفاوت با گذشته كرده ايد، در اين مورد چه توضيحى داريد؟ يغمائى: در باره گذشته بايد بگويم كه بيشتر آنچه توجه مرا و امثال مرا در دنياى مبارزه جلب مى كرد فلسفه تاريخ بود و جهت گيرى آن، بيشتر مقصد آرمانى و شور انگيز آن توجه را جلب مي كرد،جامعه اى جهانى كه در آن عدالت و آزادى حكمفرماست البته گشتى هم در خيابانهاى اصلى تاريخ مىزديم و چيزهائى مى آموختيم كه چندان بد نبود و از بخش يا بخشهائى از واقعيت سخن مى گفت ولى كافى نبود و بيشتر نگاه ما به صدها سال بعد بود كه در افقى زيبا و رمانتيك شبح آن را مى ديديم. بعدها و در كشاكش حوادث و درسهاى روزگارخيلى از چيزها در ذهن من تغيير كرد، و نگاه من به مقوله تاريخ عوض شد و ازجمله دانستم تنها مقصد شور انگيز آرمانى كافى نيست. بلكه بايد راه را درست شناخت و باور كرد هر گام درست و با شناخت درست، يعنى به واقعيت پيوستن گوشه اى از آن مقصد و هر گام غلط اگر چه بانيت خيرنابود كردن گوشه اى از آن مقصد آرمانى است. ناظر: اين تغيير به چه صورت انجام شد؟ يغمائى: از پروسه اين تغيير اگر بخواهم بگويم از خيلى چيزها بايد صحبت كرد كه مفصل خواهد شد. اين را بگذاريم براى بعد و يا در خلال صحبتها به آن خواهيم رسيد ولى اگر به طور كلى بخواهم اشاره كنم بايد بگويم از تغيير گريزى نيست. زندگى يعنى حركت و تغيير، البته تغيير نه به معنى آميخته با عوامانگى و نه به معنى حركت رو به گذشته به بهانه رسيدن به سرچشمه اى كه حالا ديگر آبهايش بو گرفته است، اگر اين درست بود مى بايد زمان يك جهته حركت نكند و اين امكان وجود داشته باشد كه به عقب برگردد، تغيير به معنى حقيقى و بويژه تغيير در فكر و انديشه، خيلى ها به حركت در زمان كه جبرى، و حركت در مكان كه آميخته اى از جبر و اختيار است كفايت مى كنند، حيوانات هم در ا اين نوع حركت و جابجائى تقريبا مثل ما عمل مى كنند، اما بجز اين حركت ها، اگر باور داشته باشيم و نترسيم حركت در انديشه و لاجرم تغييرو دگرگونى در انديشه هم پيش روى ماست، و اين خطير ترين و در عين حال شور انگيز ترين است. گاهى بايد بر سر آن همه چيز را باخت و پيه همه چيز را به تن ماليد . ياد محمد امينى اگر چه خود را در دريا غرق كرد و به زندگى خود پايان داد بخير باد، نخستين بار تعريف و تشريح دقيق حركت در فكر را در زندان مشهد از زبان او كه روشنفكرى مبارز و شاعرى پر احساس بود و در شعر م ـ راما تخلص مى كرد شنيدم. او مى گفت: از انواع حركتها، حركت در انديشه پيچيده ترين و دشوار ترين و گاه دردناك ترين حركتهاست، ولى اين حركت است كه در زمينه هاى مختلف انسان را به جلو مى برد و اساسا به انسان بودن او معنى و مفهوم مى دهد. مولانا در مثنوى خوب و دقيق گفته است: اى برادر تو همه انديشه اى مابقى خود استخوان و ريشه اى گر بود انديشه ات گل گلشنى ور بود خارى تو هيمه گلخنى طبعا روشن است كه وقتى مى گوئيم انديشه نمى شود انديشه اى بدون حركت و تغييررا در نظر آورد. در هر حال اين تغيير انجام شد و نگاه مرا عوض كرد. بگذاريد بگويم كه بعضى اوقات در برابر آن مقاومت كردم ولى فايده اى نداشت. ناظر: چرا مى گوئيد باور داشته باشيم و نترسيم؟ چرا روى باورر داشتن و نترسيدن تاكيد مى كنيد؟ چه چيزى را بايد باور داشت و از چه چيزى نبايد ترسيد؟ يغمائى: روشن است و ساده، خود مقوله تغيير فكر را اول بايد بايد باور داشت، با خودمان مى توانيم صميمى و صريح باشيم، ما قرنهاست كه تخته بند افكار و عقايد منجمد و فيكس و مقدسى هستيم كه از آبا و اجدادمان به ما ارث رسيده است،همان پوستين كهنه اى كه اخوان در شعر معروفش« پوستينى كهنه دارم من» خوب آن را تصوير كرده است و ما و از جمله خود اخوان در خيلى از موارد، حاضر نيستيم آن را دور بياندازيم و گاهى هم كه دور مى اندازيم مى رويم و كهنه ترش را بر مى داريم ورفو مى كنيم و در خم رنگرزى رنگش مىكنيم و مثلا ادعا مى كنيم كه بقيه از اين پوستين بد استفاده كرده اند و ما بايد خوب استفاده كنيم! و اين را مى شود گفت رفورم در پوستين . اخوان اگر چه اديبى نامدارو شاعرى توانا بود، در فرار از پوستين باورهاى اسلامى، مى رود به سراغ مزدشتى و تركيب مزدك و زرتشت كه البته مى تواند برود، ولى به عنوان يك شاعر مطرح، فرار از زندانى به زندان ديگراو، نمى دانم چه كمكى مى تواند به ديگران بكند. نمونه ديگرجلال آل احمد است. جلال رجلى شجاع و قصه نويس برجسته اى بود و به قول اخوان: جلال آل قلم بود، اما در گريز از حزب توده و كمونيسم، با اينكه مسلمانى پراتيك نبود و تا پايان عمر به قول علما شرب خمر مى كرد پوستين اسلام را بر دوش مى اندازد و در خطاى سياسى خود تا آنجا پيّش مى رود كه از شيخ فضل الله به نيكى ياد مى كند. مثال را روى دوتنى زدم كه به هر دو علاقمندم و عليرغم انتقاد به آنها احترام مى گذارم. اولى معتقد بود شاعر و هنرمند بايد در فكر يك سر و گردن از مردم بلند تر باشد و دومى دمساز با سارتر و كامو و روشنفكران برجسته غرب و يكى از قصه نويسْان و منتقدان برجسته ما بود و به تبع آثارش هنوز هم هست، بعضى هاى ديگر را هم مى شود مثال زد، حال وقتى به مدارهاى پائينتر برسيم مى بينيم در خيلى از اوقات در اساس باور و جرئت اين را از دست داده ايم كه بايد در انديشه نيز تغيير ايجاد كرد. در باره عوام الناس يا خواص الناسى كه به جاى تغيير در انديشه اساسا به تقليد در انديشه معتقدند ونام ترقى معكوس را تحول مى گذارند و چشمهاىشان قاعدتا مى بايست در پشت سرشان تعبيه مىشد صحبتى ندارم. اينها در حقيقت نخست بايد خودشان را ازنقطه جهل مركب يعنى زير صفر به نقطه صفر برسانند تا بشود اساسا با آنها وارد صحبت شد . در هر حال بايد از مدارهاى تقدس تاريخى عبور كرد وخيلى چيزها را كنار گذاشت. بايد قبل ازتغيير انديشه ضرورت تغيير انديشه را باور داشت و به همين دليل هم هست كه من اين جمله معروف« جرئت دانستن داشته باشيم» را در پيشانى پژوهش خود در باره تاريخ مقدس تشيع قرار داده ام. ناظر: و در باره ترس؟ يغمائى: ترس از خودمان و ترس از دانستن. و البته ترس از خلق الله و حضرت حقتعالى، مى گويند آدم ابوالبشرآنچه را خورد ميوه درخت معرفت بود و چون خورد چشم و گوشش باز شد و نامها را دانست و به همين جرم هم از بهشت اخراج شد و بيمرگى را از دست داد. گويا جد بزرگوار ما قبل از ولتر و اصحاب روشنگرى و رنسانس اين درس را داد كه جرئت دانستن بايد داشت ورفت و ميوه را خورد. با اين همه هنوز اين ترس وجود دارد اگر نه از خدا از بندگان خدا و اين كه بقيه چه مى گويند و در باره ما چه اظهار نظرى مى كنند. اين ترس در جائى مثل ايران كه گردن مذهب هنوز قطر قابل توجهى دارد، ريشه هاى تاريخى خودش را هم دارد، كه خون امثال حلاج و عين القضات و سهروردى و مشتاق و خيلى هاى ديگر بر سر اين سودا ريخته است و مى توان انديشيد كه در جريان قتلهاى زنجيره اى امثال مختارى و پوينده و مير علائى و زال زاده و... بهاى اين قضيه را هم با جانشان پرداختند. اينها كسانى بودند كه در روزگار خودشان كم يا زياد پايشّان را در زمينه انديشيدن و اعلام محتواى انديشه هاى خود از گليمى كه شرع و عرف، و در قسمت خطرناكش جمهورى اسلامى برايشان پهن كرده بودند فراتر گذاشته بودند و لاجرم بر سرشان آن آمد كه آمد. در روزگار ما اگر چه وضع مثل روزگار گذشتگان دور نيست، حد اقل وضع در ميان مردم مثل دوران ابن مقفع و عين القضات و امثالهم نيست ونور شعور و شناخت بخشهايى از تاريكى ها را زايل كرده ولى هنوز مسئله كاملا حل و فصل نشده است، هنوز خيلى ها كه شعار تغيير در فكر را مى دهند آن را در عالم عمل بر نمى تابند، و يا آن نوع تغيير فكرى را كه مورد نظر خودشان است مد نظر دارند. يعنى پر و بال و دمب و نوك پرنده ي مسافر و مهاجر تغيير را آنچنان كه مورد نظرشان است كوتاه كرده و بعد آن را تائيد كرده اند. در هر حال اين توضيح كلى من است اما به طور خاص من اين نوع نگاه را تقريبا از حدود سال 1366 يعنى سالهائى كه درحال و هوا و شرايط ديگرى بوده ام داشته ام و از همان موقع هم كار روى تاريخ را به صورت جدى شروع كردم ولى در سالهاى اخير وقت زيادى روى جستجوهايم گذاشته ام و حالا دارم فشرده اى از دريافت هايم را مى نويسم. ناظر: چرا از سال 1366 كار را شروع كرديد؟ آيا دليل خاصى داشت؟ يغمائى: بگذاريد براى روشن شدن ماجرا از قبل از سال 66شروع كنم . زمينه هاى كار براى من از گذشته ها وجود داشت. از دوران كودكى به مقولات تاريخى علاقمند و با كتابهائى كه موضوع آن تاريخ بود دمساز بوده ام. نوعى كنجكاوى گنگ و مبهم و خام، ولى لذت بخش مرا در اين پهنه به دنبال خود مى كشاند. در آغاز كار با قصه ها و افسانه هاى تاريخى يا شبه تاريخى شروع كردم و اولين جستجوها به مدد كتابخانه پدرى بود. در ان ايام بيشتر رمانهاى تاريخى آميخته با رمانتيزم موجود در اين كتابخانه مرا با گوشه هائى از تاريخ آشنا كرد. يادم نمىرود با كتاب قطور« شبهاى بغداد» كه نام نويسنده اش فراموشم شده با حكومت هارون الرشيد و كشتار برمكيان، و با پاورقى هاى حمزه سردادور بنام « خونخواه مرو»، با ماجراى مغولها و مقاومتهاى دو زوج پارتيزان به نامهاى باشنگ و آذرخش ومسرور و يوقا درآميختم. با رمان« طاهر و طاهره» در خلال يك ماجراى عاشقانه و تاريخى با حكومت طاهريان و با كتاب« فاتح»و قهرمان اصلى آن ارسلان ابن جاذب سپهسالار سلطان محمود غزنوى با دوران غزنويان آشنا شدم. با اينها كه تعدادشان هم كم نبود و تاثير نيرومندى هم بر ذهن من در سالهاى ده دوازده سالگى گذاشتند ذهنيت ابتدائى من از تاريخ شكل گرفت. خنده دار است ولى هنوز هم يكى از پرسوناژهاى كتاب شبهاى بغداد زنى بنام نجمه الصباح يا ستاره صبح چون محبوبى اثيرى در ذهن من زنده است و تبديل به عنصرى شاعرانه شده است. انگار او در زندگى من وجود داشته است. اين دريافتها اگر چه تهى از واقعيات تاريخى نبود ولى همين قدر به من كمك مى كرد كه رنگ آميزى هاى ذهنى خود را تكميل كنم و نيز تا اندازه اى تبديل به يك ناسيوناليست كوچك و معصوم و از علاقمندان مثلا سلطان محمود غزنوى و جنگاوران و پارتيزانهاى خيالى شهر مرو باشم و يا در رمان طاهر و طاهره نگران سرنوشت پولاد، راهزنى باشم كه شخصيتى سمپاتيك داشت. ناظر: اين گرايش به ناسيوناليسم تا چه هنگامى ادامه داشت و به چه صورت بود؟ يغمائى: در دورانى كوتاه، همان دوران ده تا چهارده سالگى با خواندن چنين پاورقى هائى تصوير مبارزان ضد دشمن خارجى با شاهان براى من در هم آميخته بود و مثلا پاورقى خونخواه مرو به يك اندازه سمپاتى مرا نسبت به آذرخش، قهرمان اين ماجرا وسلطان جلال الدين خوارزمشاه بر مى انگيخت. طبعا چون سلطان جلال الدين در دسترس نبود اين محبت عاطفى و كودكانه نثار جانشين او يعنى حكومت وقت مى شدكه البته با وجود پدرى كه به دكتر مصدق احترام زيادى مى گذاشت و دولت حاكم را دولتى مى دانست كه اموال مردم را حيف و ميل مى كند اندك اندك و با شناخت واقعى سلطان جلال الدين و نيز شاه معاصر، تغيير كرد و تبديل به ناسيوناليسمى مردم گرا و ميهن پرستانه شد. ناظر: اين گرايش آيا انعكاساتى هم داشت؟ از اين نظر مى پرسم كه نكات جالبى در شروع كار وجود دارد يعنى يك راهى در نظرگاه قرار مى گيرد كه از نقاط مختلفى به طور طبيعى گذشته است. يغمائى: انعكاساتش چندان زياد نبود. مثلا يادم مى آيد كه يك بار به تشويق و در خواست يكى از دبيران خود، دبير تاريخ كه شخصا مردى خوب ولى اولترا ناسيونالْست و از مسئولين حزب پان ايرانيست بود و مى دانست كه من شعر مى گويم شعرى در رابطه با بزرگداشت شهرياران سرودم. ناظر: چند سال داشتيد؟ يغمائى: فكر مى كنم چهارده سال، قرار بود شعر در روزنامه مربوط به اين حزب درج شود و بعد هم توسط چاپخانه فرماندارى به صورت جزوه چاپ و منشر شود. اين شعر را نوشته بودم ولى قبل از آنكه آن را به دست دبير مربوطه برسانم و او هم آن را به روزنامه بدهد و به دست آقاى هاشمى فرماندار يزد برساند ابوى از ماجرا با خبر شد ومرا صدا زد و گفت: مثل اين كه شعرى مرتكب شده اى. شعرت را بخوان ببينم. شعر را خواندم و منتظر تشويق او بودم ولى او با اندكى تلخى گفت: جدا كه تو با اين شعرت دست وهاب را از پشت بسته اى. وهاب كشاورزبا هوش و باذوق ولى بيسوادى از مردم خور بود كه نوشتن نمى دانست ولى شعر مى سرود و يكبار شعرى در وصف محمد رضاشاه سروده و در مراسم چهار آبان و در حضور مردم و بخشدار و رئيس فرهنگ و فرمانده پاسگاه ژاندارمرى و رئيس درمانگاه و شمارى ازبزرگان و ريش سفيدان وجمعيت كثيرى از اهالى خور خوانده بود كه به دليل بيت پايانى آن به صورت ضرب المثل در آمده بود. او در بيت آخر به دليل اينكه مى خواست هم اسم خود را بياورد و هم اسم محمد رضا شاه را، دچار تنگى قافيه شده بود و سرانجام شعر را اين طور ختم كرده بود كه: چه خوش گفت وهاب روى دوپا كه لاشاه الا محمد رضا! صحنه تصويرى اين بيت كه گويا وهاب چهار پا داشته و هنگام خواندن اين شعر روى دو پا ايستاده بوده او را معروف همگان كرده بود. خلاصه بعد از اينكه ابوى مرا در مرتبت وهاب قرار داد گفت: آدم نمىآيد براى كسانى كه كارشان سوارى گرفتن از خلق الله و آزار و ستم بوده شعر بگويد . مى خواهى براى بزرگان اين مملكت شعر بگوئى برو سراغ شير على بشير كه بيل و پاهاى برهنه هفت هشت نسل او باعث آبادى گرمه و رسيدن گندم و خرما و انگور و انار آن شده اند و هيچكس هم در هيچ جا يادى از اينها نكرده. حوصله اين را ندارى برو براى چشم و ابروى دختر حاج ميرزا احمد اوراقچى غزلى بنويس. شير على كشاورز سياهپوست ما در دهكده گرمه بود وحاج ميرزا احمد اوراقچى مردى شريف و زحمتكش در همسايگى ما و از رفقاى پدرم بود كه در آن روزگاردر يزد و در خيابان كرمان چندين مغازه داشت و زيبائى دخترك ظريف نوجوانش نجمه فضاى كوچه ما را عطر آگين مى كرد. در هر حال درشتى ابوى، دماغ ناسيوناليستى مرا سوزاند ويا در حقيقت موجب شد اندك اندك به ناسيوناليسمى طبيعت گرا و مردم گرا و ميهن پرستانه رو بياورم حال و هواى اين ناسيوناليسم مردمى و ميهنى را كه در آن مردم بالمجموع بر تخت سلطنت نشسته اند تا سالهاى هفتاد در كارهاى من و بخصوص شعرها و ترانه ها و سرودهائى كه نوشته ام پيداست. ناظر: مثلا؟ يغمائى: مثلا در ترانه سرود اى وطن آزاد مىخواهم ترا اى وطن آباد مى خواهم ترا پرچم سرخ و سپيد و سبز من سر بلند و شاد مى خواهم ترا.. يا سرود ايرانزمين: آيد از ملك ايران زمين غرش خلق ايران به گوش بر تن و جان اهريمنان لرزه افتاده از اين خروش يا سرود اتحاد خلقها با مطلعى كه از كريم پور شيرازى به وام گرفته شده است: هله اى ملت ايران كوشش هله اى ملت ايران جوشش يا ترانه: شهر من باز به گل بشكفى و روح بهار چنگ خواهد زد سر مست پس از اين شب تار يا : سر ميزند دوباره خورشيد مهربانى اينها و شايد نزديك به سى سرود و ترانه ديگراز مجموعه سرودها و ترانه ها در حقيقت نشانگر علائق و نگاه من به تاريخ ايران است كه در قالب شعر و ترانه و سرود خود را نشان مى دهند. اين ماجرا از سال 61 كه من مجبور به ترك ايران شدم تا سال هفتاد به طور قوى ادامه داشت. تبعيد موجب شد كه من ريشه هايم را بر شانه هاى خودم بگذارم و از اين كشور به ان كشور بروم ودهها شعر و ترانه نوستا لوژيك ميهنى حاصل اين روزگار است. در اين سالها شعرهاى غمالود ميهنى من به ياد سرزمينى سروده شده كه هرگز نمى خواستم آن را ترك كنم ولى بناچار آن را ترك كرده ام و در پشت سر به جاى نهاده ام ونيز بْسيارىازشعرهاى ميهنى و رزمى من براى زاد بومى نوشته شده كه هميشه در پيش روى من قرار داشته و تلاش كرده ام و مى كنم به سوى او حركت كنم و او را دمساز با صلح و آزادى باز يابم. ناظر: قبل از اين كه صحبت را در باره ناسيوناليسم ادامه بدهم مى خواهم بپرسم درست است كه سرود ايران زمين سرودى مربوط به جشنهاى دو هزار و پانصد ساله بوده است كه توسط شما تغيير پيدا كرده. يادم مىآيد رژيم جمهورى اسلامى در سالهاى 61 و 62 در اين باره در روزنامه هايش چيزهائى نوشته بود. يغمائى: درست است. دو سرود از سرودهاى رژيم شاه توسط نيروهاى انقلابى به قول معروف مصادره شد و در خدمت مردم قرار گرفت. سرود معروف حزب رستاخيز توسط سازمان چريكهاى فدائى كه معروف است و با اين سطر شروع مى شود: راه تازه اى پيش پاى خلق مشت محكمى بر دهان شاه سرود ديگر سرود جشنهاى دو هزار و پانصد ساله بود كه آهنگ آن توسط استاد بزرگ موسيقى مرتضى حنانه كه ساير موسيقيدانان او رابه احترام مرتضى خان حنانه خطاب مى كردند ساخته شده بود. اين سرود را من در زندان مشهد تغيير دادم و تبديل كردم به سرود ايرانزمين. بخشهائى هم به آن اضافه كردم و آهنگى هم روى آن گذاشتم كه از سال 54 تا پنجاه و هفت در زندانها و در كوه توسط دانشجويان خوانده مى شد .اصل اين سرود اين طور شروع مى شد: آيد از كاخ شاهنشهان نغمه صلح عالم بگوش من آن را تبديل كردم به: آيد از ملك ايرانزمين غرش خلق ايران به گوش در شعر اصلى خوانده مى شد: وقتى از ستمگران تيره هر كرانه بود روشن از شهنشهان چهره زمانه بود: من آن را تبديل كردم به: وقتى از ستمگران تيره هر كرانه شد روشن از مجاهدين چهره زمانه شد... در هر حال من اين را تغيير دادم و اشكالى هم ندارد. اين سرود در اوايل سال پنجاه و هشت توسط فريدون شهبازيان تنظيم شد و همراه با سه سرود ديگر توسط اركستر و گروه كر راديو و تلويزيون كه هنوز ملى بود اجرا شد و بارها از راديو و تلويزيون پخش شد تا وقتى كه رژيم آن را ممنوع اعلام كرد. ناظر: گفته اند كه كلام كلام مى آورد. مى خواستم بپرسم چرا مردى مثل حنانه سرود جشنهاى دو هزار و پانصد ساله را مى سازد. مردى كه به او مى گويند نيماى موسيقى ايران، آيا حنانه يك سلطنت طلب بود؟ يغمائى: سئوال خوبى است. و توضيح آن خيلى چيزها را روشن مى كند. بحث مهم تر از اين است كه بر سر استاد ارجمندى چون حنانه باشد ودر اين زمينه بايد از لوچى درفكر و سطحى گرى دورى كرد. من با حنانه آشنا بودم و مدت كوتاهى هم بخاطر يك سرود با او كار كرده ام. آهنگ سرود ميهن شهيدان ساخته اين استاد بزرگ است و فى الواقع زيباست. حنانه ساليان دراز در ايران و خارج، به نظرم ايتاليا، موسيقى خوانده بود. در سال پنجاه و هشت رژيم آخوندها امكاناتى را كه در رژيم قبلى داشت از او سلب كرده بود و استاد در دو اتاق و تحت فشار فراوان با همسر مهربان و دلسوزش زندگى مى كرد. هنوز نگاه عميق و موهاى سپيد و خطوط چهره اش كه به او هيئت يك فيلسوف را مى داد به ياد دارم . يادم نمىرود استاد يكبار در گلايه از روزگارى كه آخوندها برايش فراهم كرده بودند مى گفت: من دو كار در زندگى بلدم، موسيقى و تا حدى باغبانى. اينها تمام امكانات مرا سلب كرده اند. اينها مى گويند تو با شاه و رژيم شاه كار كرده اى. من مى دانستم كه استاد آهنگ سرود جشنهاى دو هزار و پانصد ساله را ساخته است. استاد علائق زيادى به گذشته باستانى ايران داشت. به دورانى كه ايران مستقل بود و يكى از بزرگترين امپراطورى ها و گاهى نيرومند ترين امپراطورى دوران بود و از اين فكر خود دفاع مى كرد. ناظر: منظور دوران قبل از اسلام است؟ يغمائى: همين طور است. بحث بر سر حنانه است والبته مى توان كار حنانه را كه قلمروى ارزشمند از موسيقى را براى دنياى موسيقى ايران و نسلهاى آينده بر جاى نهاد، در ساختن سرود براى جشنهاى دو هزار و پانصد ساله نقد كرد ولى براى دانستن مشكل حنانه و امثال او بايد توجه داشت كه حنانه را نمى شود در ظرفى گذاشت كه فرضا بازجويان ساواك قرار دارند. آنان براى بقاى سلطنت مى كوشيدند و حنانه نگاهش به گذشته اى بود كه براى او غير قابل دسترس بود و در مهى رمانتيك خودش را نشان مى داد. خيلى هاى ديگر هم اين طور بودند . هدايت چهره بزرگ قصه نويسى ما عليرغم نفرت از سلطنت معاصر خودش نگاهش، نگاه تاريخى اش به گذشته باستانى بود. ناظر: چرا؟ يغمائى: براى جواب درست بايد پيش زمينه هاى ذهنى را از تاريخ قبل از اسلام و بعد از اسلام دارا بود تا بتوان ماجرا را درست درك كرد. اما اگر اشاره اى بخواهم بكنم بايد بگويم كه در آن دوران ايران يكپارچه و نيز مستقل بود. من و شما به عنوان انسانهائى در قرن بيست و يكم البته به آزادى مى انديشيم و ملاك و محور براى ما دموكراسى و استقلالى همراه با آزادى است، ولى اين يك واقعيت است كه در گذشته، يعنى دوران باستانى عليرغم وجود ديكتاتورى هاى قدرتمند شاهنشاهى، ايران هم بزرگ بود و هم مستقل، بعد از اسلام اين ايران بزرگ يكپارچه مدتها در اساس حذف شده بود و منضم شده بود به امپراطورى اسلامىو... ناظر: يعنى ايران وجود نداشت؟ يغمائى: وجود داشت ولى در بطن و در شكم پروار و بلعنده امپراطورى اسلامى ، يعنى بعد از حمله سپاهيان عرب به دستور عمر ابن خطاب بخشهاى بزرگى از ايران بتدريج بلعيده شد و ايران در روزگار عثمان ابن عفان وعلى ابن ابيطالب و تمام دوران امويان و روزگار عباسيان تا عهد خلفاى نهم و دهم كه مصادف بود با جنبش بابك و يعقوب ليث، نه استقلال داشت و نه آزادى. بعد هم كه مستقل شد سلطه صورى بغداد را تا مدتها با خود داشت، و در خيلى از دورانها نه به صورت يك كشور با دولتى يكپارچه بلكه به صورت مجموعه اى از حكومتهاى فئودالى خود را نشان مى داد. ناظر: آيا تبديل شدن يك غول بزرگ با نظام فئودالى به حكومتهاى كوچكتر اشكالى دارد؟آيا اين موجب نمى شود مردم نفسى بكشند؟ يغمائى: وجود يك غول بزرگ و مستقل و متمركز و اگر چه با نظام فئودالى، كمتر در روند تاريخى معقول يك كشور گسست ايجاد مى كند. حكومتهاى كوچكى كه پديد آمده بودند تمام معايب آن حكومت بزرگ را داشتند ولى محاسن آن را نداشتند. بجز اين دولتهائى هم كه حكومت مى كردند در اكثر موارد رگ و ريشه ايرانى نداشتند و همانطور كه قبل از اين هم در جاهاى مختلف اشاره كرده ام تاريخ ايران در بسيارى از موارد تاريخ حكومت اقوام بيابانگرد جنگجو بر توده هاى شهرى و روستائى صلح طلب و غير جنگجوست. اين ماجرا با تمام محاسن و معايب اش تا دوران آقا محمد خان قاجار كه تقريبا مى شود گفت آخرين شاه ديكتاتور ولى مستقل ايران بود ادامه يافت. بعد از آن دوباره با ورود دولتهاى استعمارى روس و فرانسه و انگليس و سرانجام امريكا عنصر استقلال نيز از بين رفت و ايران تبديل به كشورى شد كه نه آزادى در آن وجود داشت و نه استقلال. ناظر: و همين حتى نقطه ضعف سلطنت شاه هم بود؟ يغمائى: همينطور است. آزادى كما بيش در هيچكدام از رژيمهاى سلطنتى و در روزگار ما جمهوريهاى سلطنتى!! وجود نداشته است ولى رژيمهاى سلطنتى مستقل در گذشته ها عليرغم تمام مصيبتهائى كه از جانب آنها نازل مى شد كمتر پوك بودند و بيشتر مى توانستند دوام بياورند. نبودن عنصر استقلال در حكومتى چون حكومت شاه آنهم در قرن حساس بيستم موجب پوكى بيش از حد ديكتاتورى او شده بود و ما كمتر مثلا با يك سلطنت طلب ميهن پرست در رده هاى بالا روبرو بوديم. كسى كه مى داند رژيمش وابسته است نمى تواند احساس غرور داشته باشد وبه ناسيوناليسم خود افتخار حتى سلطنت طلبانه بكند. در هر حال حنانه را بر روى اين تضاد مجسم كنيد. گذشته گرائى باستانى و لاجرم كار در رژيمى كه علىرغم وابسته بودن و تمام ضعفهايش ميراث بر همان گذشته باستانى است. اوطبعا يك هنرمند انقلابى نبود ولى يك موسيقيدان بزرگ بود. كسى بود كه چشم انداز گذشته را در افقى از مه پر شكوه و طلائى افتخار مى ديد. خيلى هاى ديگر هم اينطور مى ديدند بخصوص گذشتگان و حتى كسانى كه نامشان با مبارزه و شورشگرى آميخته است.حنانه مذهبى نبود و مثل اكثريت قريب به اتفاق هنرمندان ايرانى حامل اين تناقض تاريخى بود كه اسلام را با مليت خود در تناقض مى ديد . بجز اين در مملكتى مى زيست كه ابزار تبليغ هنرى مثل موسيقى اساسا در دست دولت بود واو يا بايد كارش را كنار بگذارد و يا آنچنان كه زندگى كرد زندگى كند. البته او پس از سقوط رژيم شاه تلاشهاى هنرى خود را داشت و در پايان هم در فقر و فشار در گذشت. ناظر: مى گوئيد خيلى هاى ديگر هم كه حتى نامشان با مبارزه آميخته گرايشاتى مثل حنانه داشتند مثلا چه كسانى؟ يغمائى: نگاه بكنيد به چند تا از برجسته ترين چهره هاى حول و حوش دوره مشروطيت. كارهاى اديب الممالك را نگاه بكنيد. شمارى از شعرهاى ميرزاده عشقى و تابلوى ايده آل مريم او را كه تمام شاهان رادر سوگ ايران مجسم ساخته و از آنها چهره اى مثبت ساخته ،عنصر احترام به گذشته قبل از اسلام، در كارهاى شاعر ملى ما عارف كم نْيست. حتى در شعرهاى فرخى يزدى كه شاعر زخمتكشان است و سرود خوان آزادى رد پاى اين نوع تفكر را مى توانيم پيدا كنيم. كسى مثل ملك الشعراى بهار كه از سرئد خوانان آزادى بود هم چهار خطابه معروفش را در وصف رضاشاه دارد كه با اين مطلع شروع مى شود: شاه جهان پهلوى نامدار اى تو ز شاهان جهان يادگار و هم وقتى رضاشاه به تبعيد مى رود شعر: اى پهلوى آخر فرار كردى را مى نويسد. حال به گذشته كه برويد وضع اساسا فرق مى كند. غول فنا ناپذيرى چون حافظ را دمساز شاه شجاع و شيخ بزرگوار سعدى رااشكريزان براى مرگ آخرين خليفه عباسى مى بينيم و ابن يمين را كه در پايان شاعر سر بداران بود در آغاز در سمت منشى گروهى از ايلخانان مغول مى يابيم. من فكر مى كنم تنها شمارى از عارفان هستند كه خود را كاملا از اين مقوله دور نگاهداشته اند ، كسانى مثل سيف الدين فرغانى كه سروده است: خاك اين خطه نمازى نبود در نظرم كه نجس گشته پرويز و قباد و كسرى ست كه اين نوع نگاه هم به نظر من چندان واقعى نيست و بايد ديد سيف نظر به طلم و ستم پرويز و قباد داشته يا نامسلمانى آنان. در هر حال فكر مى كنم بايد مقدارى سعه صدر داشت، و حرف يكى از بلشويكهاى سالهاى انقلاب اكتبر را كه نامش از خطرم رفته است را مد نظر قرار داد. اين مبارز كمونيست وقتى تند روى هاى برخى از همرزمان خود را در باره هنرمندان دوره تزار ديده بود گفته بود ما با فئوداليزم مخالفيم ولى حق نداريم پس از سقوط رژيم حامى فئوداليزم درختهاى بار آور باغهاى فئودالها را اره كنيم وساختمانهائى را كه شاهكارهاى معمارى هستند به آتش بكشيم و يقه امثال گوگول و داستايوسكى را بچسبيم و آنها را طرد و انكار كنيم. اينها متعلق به جامعه و مردمند. به نظر من اين حرف درستى است. ناظر: من مي خواهم در بخش هاي آينده برگردم به اين جمله شما «براى دانستن مشكل حنانه و امثال او بايد توجه داشت كه حنانه را نمى شود در ظرفى گذاشت كه فرضا بازجويان ساواك كه براى بقاى سلطنت مى كوشيدند قرارداد». اما بهتر است اول نظر شما را در باره ناسيوناليسم بپرسم. با تمام اينها نظر شما در باره ناسيوناليسم چيست؟ يغمائى: به مفهوم رايج، به آن علاقه اى ندارم كه از آن بوى برتر بودن اين ملت بر آن ملت و اين قوم بر آن قوم و سرانجام بوى خون بر مى خيزد. ميهن دوستى حكايت ديگرى است و طبيعى است كه تعهدات نخست من نسبت به سرزمينى است كه آنجا متولد شده ام و زبان باز كرده ام و بعد از بيست و يكى دوسال هفته اى يكى دوبار روياهايم را پر مى كند ولى فكر مى كنم بايد به اين نزديك شد كه خانه ما زمين است و همه انسانيم و ملاك آزادى و عدالت است . حرف شيخنا سعدى درست است كه: بنى آدم اعضاى يك پيكرند و حرف شگفت مولانا كه: نه شرقى ام نه غربى ام نه بحرى ام نه برى ام نه هندويم نه ترسايم نه گبرم نه مسلمانم دوئى از خود به در كردم يكى ديدم همه عالم يكىجويم يكى گويم يكى خوانم يكى دانم... ناظر: برويم سر خط اصلى صحبت. داشتيد از شروع مطالعات خودتان مى گفتيد و اينكه از دوران نوجوانى شروع كرديد. يغمائى: ماجرا همانطور كه گفتم از دوران كودكى و نوجوانى شروع شد، با كتابخانه پدر و ادامه يافت، بعدها دربْسيارى از كتابخانه هاى ديگر بخصوص در يزد و خوركار را ادامه دادم. در يزد تقريبا در فاصله سالهاى چهل و سه تا چهل و هشت هر روز عصر را در كتابخانه بزرگ وزيرى يا شرف الدين على مى گذراندم. و در خور در دشت كوير و در شهرى كوچك كه در آن ايام جمعيت اش پنجهزار نفر بود استاد حبيب يغمائى پدر بانوى فاضل پيرايه يغمائى كه كار استاد را دنبال مى كند كتابخانه اى داير كرده بود كه من بيشتر اوقات فراغتم را در آن مى گذراندم . آن موقع استاد زنده بود و حالا در آرامگاهى كه در همان دوران ساخته بود درهمسايگى كتابخانه اش بر فراز تپه سلام آباد آرميده است، بعدها دوران دانشكده و زندان فرصتى ديگربراى ادامه كار بود و پس از آن هم در ميان مجاهدين كار من نوشتن بود وبيشتر در تحريريه اجتماعى نشريه و يا راديوو اواخردرتلويزيون فعاليت مى كردم و فرصت كافى براى استفاده از كتابخانه بزرگى كه وجود داشت مهيا بود. طى اين سالها اين تجربه هاى نظرى همراه با دورانى شانزده هفده ساله و پر كشاكش كم كم ذهن مرا از خواندن تاريخ متوجه پژوهشى ديگر در آن كرد. سال 66 احساس كردم خوانده ها ديگر مجابم نمى كنند. احساس مى كردم چيزهائى هست كه خيلى از پژوهشگران آز آن صحبت نكرده اند و يا با اعمال نظر از آن صحبت كرده اند. اين مساله مخصوصا وقتى به تاريخ اسلام مى رسيد و بخصوص تاريخ تشيع بيشتر خودش را نشان مى داد. سر انجام تصميم گرفتم براى پاسخ دادن به سئوالات ذهنى، خودم شخصا كار را شروع كنم. ناظر: مى توانيد با چند مثال بگوئيد كه چه چيزهائى حساسيت شما را بر مى انگيخت. اين را از اين نظر مى گويم كه مى دانم در ايران برجستگان و بزرگانى مثلا چون زرين كوب و راوندى و آرين پور و پاريزى و ندوشن وشهيدى و يوسفى و خيلى هاى ديگر روى تاريخ ايران و اسلام كار كرده اند وتاريخ ايران را از ابعاد مختلف در روشنائى قرار داده اند. آيا امثال اين افراد براى سئوالات شما پاسخى نداشتند كه مى بايست خودتان دست به كار شويد؟ يغمائى: همانطور كه مى گوئيد اينها از برجستگان هستند. خيلى هاى ديگر هم هستند و من از حاصل زحمات آنان بسيار بهره برده ام ولى مجبورم كه براى فهم موضوع تاكيد كنم كه آنچه آنها گفته اند كافى نيست و مرا راضى نمى كرد و نمى كند. من نمى توانستم و نمى توانم تنها خواننده تاريخ يا تواريخى باشم كه اين بزرگان نوشته اند. يك احساس نياز بسيار قوى در مقطعى از زندگى من، در ذهن و ضمير من خودش را نشان مى داد كه مرا بر اين داشت كه بدانم به طور خاص در پشت پرده آن بخش يا بخشهائى از تاريخ كه زندگى من و امثال مرا بيرحمانه در خودش فرو كشيد و به عنوان مصالح در بناى خودش به كار گرفت چگونه بوده است و چگونه گذشته است. در نقطه اى از زندگى احساس كردم كه از اين بناى غول آسا و خونين تاريخ كه بر پيكرهاى اجداد من قد كشيده و دارد همين طوربر پيكرهاى ما قد مى كشد راضى نيستم. احساس كردم حالت كسانى را دارم كه در حكومتهاى قبلى آنها را لاى جرز ديوار مى گذاشتند و دورشان را گچ مى گرفتند. خوب، كارى براى خودم نمى توانستم بكنم، ولى ديدم همه در من و ما خلاصه نشده اند مى توان نسبت به آيندگان متعهد بود و مى توان نسبت به نسلى كه هنوز دوران جوانى را مى گذراند احساس مسئوليت كرد به همين دليل خودم كار را شروع كردم. ناظر: مى توانيد كمى بيشتر توضيح بدهيد يغمائى: و من از زمره نسلى هستم كه خوشبختانه يا متاسفانه مجبور شد تاريخ مملكتش را به طور عملى تجربه كند و بهاى آن را با هست و نيست اش بپردازد. نه تنها با هست و نيست خودش بلكه با هست و نيست تقريبا سه نسل خودش پدرانش و خودش و فرزندانش. اين يك واقعيت است و تاريخ اين مملكت با تمام سنگينى اش از حيات و هستى ما گذشته و هنوز هم دارد مى گذرد. نسلى كه من هم در زمره آن هستم، انتهاى دوران شاهنشاهى را تجربه كرد و بهاى آن را پرداخت. بعد ازسلطنت شاهنشاهى نوبت به امامت و ولايت اسلامى و عبور ارابه هاى اسلام پناهان رسيد و ارابه هاى لبريز از اجساد پدران و مادران و برادران و خواهران و فرزندان و رفقاى ما بر ما گذشت و ما صداى خرد شدن استخوانها و له شدن قلبها و گسيخته شدن اعصاب و عواطفمان را در زيز چرخهاى اين ارابه هاى مقدس شنيديم. زمان به درازا كشيد پدران ما مردند و رفقا و برادران ما كشته شدند و آواره شدند و به زندان و زنجير كشيده شدند. زندان مشهد در دوران شاه حدود صد و سى تن زندانى از گروههاى مختلف داشت. فدائيان و مجاهدين و اعضاى حزب توده و شمارى از اعضاى پيكار و ستاره سرخ و والعصر و منفردين و چند طلبه و آخوند. بيش از هشتاد تن از زندانيان اين زندان در دوران خمينى كشته شدند. اين يعنى قتل عام يك زندان. در دوران شاه من مثل ديگران شاهد و ناظرتجسم و عبور تاريخ در خيابانها بودم. وقتى تانكهاى شاه جلوى آستاندارى مشهد تعدادى زن را زير چرخهايشان له كردند و دقايقى بعد مردم به تانكها حمله ور شدند و رانندگان تانكها را كشتند من مشغول تهيه اسلايد بودم و مات و مبهوت خشكم زده بود. در بيمارستان شاهرضاى مشهد وقتى مردم خشمگين افسرى را ــ فكر مى كنم سروان جاويد فرــ كه گويا قهرمان تكواندو بود و با مردم متحصن درشتى كرده بود لينچ و له و تكه پاره كردند و روده هايش را بر شاخه هاى درخت آويختند من در كنار جواد هاشمى كه بعدها گويا خودش را با نارنجك منفجر كرد شاهد اين صحنه فجيع بودم. كشتار مردم در چهارشنبه سياه در مشهد به دار كشيدن ساواكى ها از پا به ستون مجسمه شاه در مشهد و جريان كشتار مردم در روز هفده شهريور در تهران از صحنه هائى بود كه شاهد آن بودم. روز هفده شهريور من و قاسم مهريزى زاده وبرادران منتظر قائم (حسن و محمد) در جائى بوديم كه اجساد بر زمين ريختند. شب را در خانه محمد منتظر قائم نيمه بيدار و نيمه خواب مانده بوديم تا فردا خود را به ميعادگاه برسانيم و رسانديم وشاهد كشتار بوديم. هنوز چهره قاسم رادر غروب آن روز به ياد دارم كه در پشت فرمان ژيان كوچكش اشكريزان در جاده شمال به سوى مشهد رانندگى مى كرد. و هرجا توقف مى كرد به سراغ مردم مى رفت تا ماجراى كشتار را باز گويد. بعدها قاسم مهريزى زاده كه مسلمانى مجاهد بود همراه با همسرش ثريا شكرانه به دستور خامنه اى و طبسى كه هر دو از زندانيان دوره شاه بودند تير باران شد و برادران منتظر قائم كه هر دو تن مسلمانانى مومن بودند راهشان را جدا كردند و اسلام را در خمينى يافتند و هر دو از فرماندهان سپاه شدند. محمد بعد در جريان فرود هلى كوپترهاى آمريكا در كوير در يك انفجار و حسن در يك تصادف كشته شدند. با طبسى من در زندان هم بند بودم، دنيائى از اين حوادث و ماجراها بر ذهن من سنگينى مى كند و اينها پاره هائى است كه تاريخ را مى سازد، خلاصه مى خواهم بگويم ماجرا از اين قرار است و در ابعاد مختلف ادامه دارد . من در زندگى خود شاهد عبور تاريخى زنده بوده ام با اين توضيح مى توانيد بدانيد كه در خيلى از اوقات نمى توان به آنچه نوشته شده بسنده كرد. يعنى من نتوانستم و شك كردم و به دنبال فهم بيشتر حقيقت راه افتادم واز سال 66 تا حالا بجز مقاطعى كه گرفتارى ها مجال نداده اند بيشترين توانم را صرف اين كار كرده ام. از سال هفتاد هم در كشاكش كار طرح يك رمان فلسفى تاريخى به نام« قصه رنجهاى بيدارى خوابگرد قلعه المعتصم بالله» به ذهنم زد كه حدود هفتصد صفحه آن را نوشته ام ولى هنوز تمام نشده است. اين هم نوعى نوشتن تاريخ يعنى لايه هائى از تاريخ است كه تنها با زبان رمان مى شود از آنها حرف زد. 7 مارس 2005 ادامه دارد

---

[Post your comment]   [Totalt posted comments 0]    

Printable version  
Email it to a friend

ICE_Archive: 
Also from:  [علی ناظر]:



>  «خیانت سکوت» - بخش 1-3   

>  گامی دیگر به سوی راست میانه   

>  اعتصاب غذا Ùˆ گفتگویی دوستانه   

>  تعهد 92   

>  مارگزیده   

>  ارسال ترجمه متن « مردم آزاده جهان - فراخوان برای آزادسازی گروگانها»   

>  رنگ شکست استراتژیک رژیم   

>  استراتژی کلان Ùˆ انتظار معجزه از مجاهدین   

>  مدیریت محترم سایت پژواک   

>  نبردی نابرابر   

>  تغییر ماهیت جنگ طلبی   

>  از Ú†Ù‡ Ù…ÛŒ ترسند؟   

>  ما همان جمع پراکنده    

>  در ایران فردا   

>  دیدگاه دوباره Ù‡Ú© شد   

>  صفحاتی از زهر Ùˆ پاد زهر - اسلام سیاسی (4)   

>  از کاوه Ú†Ù‡ خبر؟   

>  صفحاتی از زهر Ùˆ پاد زهر - اسلام سیاسی (3)   

>  اشتباه محاسبه - کامل - بخش 1-11   

>  تلاش رذیلانه، محزون Ùˆ غیر اصولی   

>  نامه ای به خواننده   

>  یک اقدام Ùˆ خواست فوری   

>  آدرس عوضی یا نوشدارو پس از...   

>  خمپاره باران لیبرتی   

>  تیر هوایی در جنگ زرگری   

>  صفحاتی از زهر Ùˆ پادزهر – اسلام سیاسی (2)   

>  صفحاتی از زهر Ùˆ پادزهر – اسلام سیاسی (1)   

>  در حاشیه «اشتباه محاسبه»– «انصاف»   

>  اشتباه محاسبه – معین عمل«بختک» (بخش پایانی)   

>  اشتباه محاسبه – معین عمل «فرهنگ» (9)   

>  اشتباه محاسبه – مدیریت تغییر (8)   

>  اشتباه محاسبه – هزینه (7)   

>  اشتباه محاسبه – ارباب بی مروت، Ùˆ با مروت دنیا (6)   

>  اشتباه محاسبه - «اگر»های حاضر Ùˆ غایب (5)   

>  پس از 15 سال، از «فراکسیون اصلی» Ú†Ù‡ خبر؟   

>  اشتباه محاسبه – کاریسمای جنگ (4)   

>  اشتباه محاسبه - «ساده سازی، شبیه سازی» (3)   

>  اشتباه محاسبه – تبیین، Ø´Ú©Ù„ Ùˆ محتوا (2)   

>  اشتباه محاسبه - مفتی، مفتی (1)   

>  فشنگ Ùˆ موشک در راه خدا   

>  «خوشبختانه»   

>  انگار نه انگار   

>  تلاش رذیلانه   

>  بهره گیری رذیلانه   

>  بدرود Ùˆ تسلیت   

>  سنگ خارا – بخش اول-چهارم   

>  سنگ خارا – بخش چهارم - «اتهام»   

>  سنگ خارا – بخش سوم - «بحران عدم اعتماد»   

>  سنگ خارا – بخش دوم - «آسیب پذیری»   

>  سنگ خارا – بخش اول   

>  جبهه وسیع - بخش 1 -4   

>  اصولی کیست؟   

>  ناتوانی اپوزیسیون: «راه حل پيشگيرانه يا دگرديسي»   

>  سر Ùˆ ته یک کرباس   

>  زدند Ùˆ ما چیزی نگفتیم   

>  تهاجم   

>  پیام روشن Ùˆ نهفته موشک کاتیوشا   

>  بدهکار   

>  آمریکا، اشرف، طرح اروپا (حاشیه 1)   

>  آمریکا، اشرف، طرح اروپا (بخش چهارم)   

>  آمریکا، اشرف، Ùˆ طرح اروپا (پخش سوم)   

>  آمریکا، اشرف Ùˆ طرح اروپا (بخش دوم)   

>  آمریکا، اشرف، Ùˆ طرح اروپا (بخش اول)   

>  کمر غول   

>  خبر خوب؟   

>  رضا پهلوی Ùˆ «نافرمانی مدنی»   

>  حرمت قلم   

>  والسلام؟   

>  ناجی   

>  «عجیب» Ùˆ «غریب»   

>  ارزیابی ناقص از سی سال مبارزه   

>  سلام گرگ بی طمع نیست   

>  «علی ناظر، مرز سرخ تو کجاست Ùˆ چیست؟»   

>  با خودمان جدی باشیم   

>  چند خبر Ùˆ چند نکته   

>  جدا کردن «سر» از «بدنه»   

>  مدل چهارم   

>  سخنی با اساتید Ùˆ صاحبان کرسی   

>  «تروریستها» - بخش چهارم   

>  «تروریستها» - بخش سوم   

>  «تروریستها» - بخش دوم   

>  «تروریست»ها (بخش اول)   

>  زنده باد آزادی، زنده باد دموکراسی   

>  آقای رئیس جمهور اوباما   

>  مرز سرخ   

>  نیم درصدی، خس Ùˆ خاشاک، زردک Ùˆ خرس ها   

>  رکن چهارم در جبهه خلق   

>  معضل میز   

>  گردهمایی 18 ژوئن   

>  فصلی تازه   

>  آن صدای بی صدا   

>  پوزه بند   

>  این «پیروزی قضایی» نیست   

>  سینه زنهای گورکَن   

>  یاری رسانی برای پیشگیری از تکرار «سربرنیتسا»   

>  اگر مالکی Ú©Ú©ÛŒ در تنبان ندارد...   

>  اگر مالکی Ú©Ú©ÛŒ در تنبان ندارد...   

>  نگاهی به پیام دکتر کریم قصیم   

>  نگاهی به پیام دکتر کریم قصیم   

>  پاسخ صلیب سرخ
به نامه 330 «انسان» «مستقل»   

>  بحران انقلابي ØŒ فروپاشي، يا سرنگوني؟   

>  آزادي بيان در فرهنگ رب النوعي   

>  چشم انداز Ùˆ نقش رسانه ها بر مبناي ÙŠÚ© تحليل«گام بعدي»   

>  مذهب ستیزی یا مذهب زدایی   

>  تشدید بحران یا کنترل بحران؟   

>  جنگی آزادیبخش برای صلحی پایدار   

>  نظام ايدئولوژيک - تضاد تئوري Ùˆ پراتيک   

>  یک خبر مهم، یک برخورد سرد - (آذر 87)   

>  تعيين تکليف حقوقي مجاهدين   

>  چرا رهبر جا زد؟   

>  پیام یک شاعر، شعر Ùˆ شعار دانشجو   

>  تروريستها بيکار ننشسته اند، خاک ايران - آخرين خاک ريز   

>  زهر Ùˆ پادزهر   

>  اگر...   

>  هشدار به رهبران   

>  رهبر وضو نداشت   

>  هشدار به رهبران   

>  Ù…ÛŒ اندیشم، پس هستم   

>  دیگر دخالت در اشرف موضوعیت ندارد   

>  دیگر دخالت در اشرف موضوعیت ندارد   

>  گارد خود را پایین نیاوریم   

>  شرط لازم Ùˆ کافی   

>  دایه، دایه [سفر 8 روزه خامنه ای به کردستان]   

>  گفتگو با علی ناظر، پیرامون انتخابات دهم [23 خرداد 88]   

>  دیدگاه سوم – نگاهی به خیزش 88ØŒ بخش 1 - 3   

>  اصولی کیست - بخش 1 - 4   

>  جهت اطلاع   

>  عادت   

>  190190   

>  تناقض در پیام   

>  تکفیر   

>  چوب دو سر گُهی   

>  خر باباته   

>  مشکل رهبر بودن   

>  برای مدتی
برخی از ستونهای دیدگاه
از روز سه شنبه سوم ماه Ù…ÛŒ فعال نخواهد بود   

>  تشکر از 330 «انسان» «مستقل»   

>  خر باباته   

>  نامه به رئیس کمیته بین‌المللی صلیب سرخ   

>  نامه به رئیس کمیته بین‌المللی صلیب سرخ   

>  تست برنامه Û°Û³   

>  تست برنامه Û°Û²   

>  تست برنامه Û°Û±   

>  مشکل رهبر بودن   

>  چوب دو سر گُهی   

>  تکفیر   

>  تست ششم عنوان   

>  تست ایران اتمی   

>  تست برنامه   

>  وظیفه مبرم   

>  تست برنامه   

>  اعتماد شرطی Ùˆ عکس العملی   

>  جامه ات شویم شپشهایت کشم   

>  تناقض در پیام   

>  190190   

>  ثبت پیامها Ùˆ نظرها
در محکومیت کشتار ساکنین بی دفاع اشرف   

>  اقدام خیلی سیاسی   

>  عادت   

>  آقای کدیور مشکل شما چیست؟   

>  بهاران خجسته باد   

>  قزلحصار Ùˆ ضرورت تعیین گزارشگر ویژه   

>  شریک دزد Ùˆ رفیق قافله   

>  ژورنالیسم «بو»دار   

>  لجن مال کردن سایت کلمه؟   

>  یک گام به جلو، دو گام به عقب   

>  فراتر از باورهای سمبلیک   

>  اخاذی سیاسی   

>  پیام اسلامی   

>  از این «من» عُق ام Ù…ÛŒ گیرد   

>  Ú†Ù‡ سال بدی   

>  حرف کهنه ای Ú©Ù‡ تازه است   

>  دنیای خر تو خر جمهوری اسلامی   

>  3499   

>  شایعه «مرگ ظالمان»   

>  «عرب» Ùˆ «مسلمان»   

>  خر لنگ   

>  فرهاد دیدگاه هم رفت   

>  اگر بیل زنی ...ØŸ   

>  خودسری Ùˆ خود زنی   

>  خودسر   

>  عزیزم، رفیقم، ستار   

>  فاشیسم Ùˆ دو رویی   

>  فرود Ùˆ پرواز سوال برانگیز   

>  استمداد خانواده ابراهیمی برای نجات جان وحید   

>  ساختار Ø´Ú©Ù†ÛŒ   

>  ایرج عزیز   

>  آن کار دیگر Ù…ÛŒ کنند   

>  به نام آزادی   

>  ما Ùˆ جنگ طلبی   

>  دوران بلبشو
   

>  جهت اطلاع
نامه سرگشاده به هیلاری کلینتون   

>  حرمت انسانی!   

>  An Open letter to Mrs Hillary Clinton   

>  نامه سرگشاده به هیلاری کلینتون   

>  تبریک   

>  دموکراسی Ùˆ پاسپورت   

>  چند سوال از آقای محدثین   

>  در حاشیه گردهمایی پاریس - بخش چهارم   

>  در حاشیه گردهمایی پاریس - بخش سوم   

>  سخنرانی محرمانه معاون وزیر اطلاعات در مشهد، (آبان 1388)   

>  در حاشیه گردهمایی پاریس - بخش دوم   

>  دیدار «مثبت Ùˆ خوب» ایاد علاوی Ùˆ نوری مالکی   

>  در حاشیه گردهمایی پاریس – بخش اول   

>  هواداران طلبکار   

>  چادر   

>  صفحه خط دار   

>  1929   

>  تو کجا Ùˆ علی کجا   

>  صاحب مردهء صاحب مرده   

>  «دولت یهود»   

>  من در اقلیت هستم   

>  تا Ú†Ù‡ اندازه؟   

>  22 میانگین سیاسی 15 Ùˆ 30
بخش اول پیش زمینه   

>  «فرار به جلو» موسوی
   

>  اصل، «اصول» است   

>  رهبران ما، رهبران آنها   

>  دیدگاه [اطلاعیه مشترک]: اعدام جنایت کارانه ÛŒ پنج زندانی سیاسی را محکوم Ù…ÛŒ کنیم   

>  اعدام 5 زندانی سیاسی
جلاد ننگت باد   

>  نتیجه بحث آزاد   

>  مسئولیت ستونهای دیدگاه   

>  تا اطلاع ثانوی   

>  کدنویسی اخیر دیدگاه   

>  خودسانسوری؟   

>  خاکستر بر سر   

>  بحث آزاد   

>  زوج خوشبخت   

>  پرسش Ùˆ پاسخ
در باره «انتخابات» عراق Ùˆ پيامدهاى آن   

>  شکوائیه   

>  رضا پهلوی در مسیر بازگشت به اصل خود
   

>  خشنودی رژیم اسلامی، خشنودی آمریکا   

>  رفراندوم؟   

>  خامنه ای در Ú©ÙˆÚ†Ù‡ Ùˆ بازار   

>  تو Ú©Ù‡ سهل است عمر Ùˆ عثمان Ùˆ علی هم نتوانستند   

>  آمریکا جاده صاف Ú©Ù† رژیم اسلامی   

>  خود کرده را تدبیر نیست   

>  رئال پلیتیک «جبهه (وسیع) مردم» (بخش سوم)   

>  تضمین امنیت مجاهدین   

>  «جبهه (وسیع) مردم» Ùˆ چند ماده   

>  جبهه وسیع (بخش دوم) «جبهه مردم» یا «جبهه همبستگی ملی»؟   

>  جبهه وسیع (بخش اول) همبستگی آری، ولی...   

>  شعار همیشه زنده
آزادی، نان، کار، مسکن   

>  رژیم اسلامی علیه بشریت
جهان علیه رژیم همصدا Ù…ÛŒ شود   

>  کوتاه Ùˆ مهم   

>  پیام مسعود رجوی به رضا پهلوی   

>  باز 19 بهمن شد
   

>  گفتگوی تلفنی کوتاه   

>  برای ثبت مقالات خود تقاضای کد ورودی کنید   

>  با پوزش   

>  هشدار، مشکل فنی   

>  موازین دیدگاه از اول فروردین 1389   

>  چرا
در برابر تندر می ایستند
خانه را روشن می کنند
Ùˆ Ù…ÛŒ میرند؟   

>  مهم Ùˆ آموزنده همایش کوثر عناصر اطلاعاتی رژیم برای کنترل بحران؟   

>  ویژه نامه بحران 88
   

>  ویژه نامه بحران 88   

>  یک پیام، یک التزام، یک بایست   

>  قتل علی موسوی   

>  منتظری ستیزان   

>  جراحی   

>  هراس از حسینعلی منتظری   

>  هشدار – ویروس   

>  حسینعلی منتظری درگذشت   

>  انحراف اذهان از بحران فروپاشی   

>  هراس تمامیت خواهان
از زنده شدن شعار «مرگ بر خمینی»   

>  مرگ بر خمینی   

>  نظریه پرداز   

>  16 آذر جرقه Ù…ÛŒ زند
گردآوری اخبار لحظه به لحظه   

>  مواجهه آزادیخواهانه Ùˆ دموکراتیک؟   

>  دیدگاه: بریتانیا به دنبال درگیری نیست   

>  دیدگاه: دستگیری 5 شهروند بریتانیایی در خلیج فارس   

>  مردم قدرناشناس   

>  پیام مسعود رجوی Ùˆ تعیین تکلیف Ùˆ فرجام نهایی   

>  دولت سایه   

>  سرکوب در داخل، قتل عام در خارج؟   

>  «گیر» دادن به موسوی – در پاسخ به فرهاد مهدوی   

>  سه سیزده Ùˆ یک بیانیه   

>  13 آبان، موضعگیری ها   

>  هفته
بی ظرفیت ها
و بی ظرف ها
   

>  بحران زا Ùˆ بحران زی   

>  حمله به سپاه Ùˆ قتل 60 پاسدار   

>  فتوایی Ú©Ù‡ خمینی Ùˆ خامنه ای هم نداده اند   

>  ساعت 5:30 بامداد امروز بهنود شجاعی اعدام شد   

>  کس نخارد پشت من....   

>  دو رفیق   

>  بند ناف
   

>  یادداشت سه روز اخیر   

>  دیدگاه در حال بازسازی است   

>  هتاکی به رنگ سبز   

>  میان ماه من تا...   

>  سرفصل اخبار - راه پیمایی روز قدس   

>  سیاست خارجی   

>  10000   

>  راهکاری بهتر؟   

>  پاسخ عفو بین الملل پیرامون دکتر محمد ملکی   

>  من اینجا ایستاده ام   

>  ستون نظرهای سایت دیدگاه   

>  دوست عزیز   

>  تفاوت دو اخلاق   

>  انتقاد همراه با راهکار – در حاشیه نوشتار اسماعیل وفا یغمایی   

>  بازخوانی یک گزارش خبری
در حاشیه مراسم تودیع Ùˆ معارفه   

>  الزایمر سیاسی   

>  تست ستون بحران فروپاشی   

>  تست - ستون بیانیه، پیامها، فراخوان، گردهمایی   

>  پایه ریزان فرهنگ سرکوب   

>  گفتگو با کریم قصیم   

>  دیدگاه سوم – بخش سوم   

>  تست   

>  فراخوان در حمایت سریع Ùˆ فوری از جان Ùˆ حرمت انسانی ساکنان قرارگاه اشرف   

>  تست   

>  Iran s Crises Site - English   

>  بنام آزادی انسان - تحلیلی از بحران برآمده از 11 سپتامبر [بولتن بحران]   

>  بولتن بحران جایگزین سایت دیدگاه   

>  تودهنی سیستماتیک به یاوه سرایان   

>  نامهء سرگشاده به مریم رجوی   

>  سایت های هواداران مجاهدین، علی ناظر را افشا Ù…ÛŒ کند   

>  تأمل Ùˆ تفسیر با شما   

>  «زهر» Ùˆ «پادزهر»   

>  بولتن انگلیسی - آزمایشی   

>  بولتن فارسی - آزمایشی   

>  بولتن بحران   

>  بولتن بحران   

>  حل معادلهء چند مجهولي   

>  چرا فراخوان   

>  فراخوان   

>  جنگ Ùˆ صلح شيرين عبادي   

>  پيام مسعود رجوي، پيامي براي ديگران   

>  خبر فوري حملهء عوامل رژيم با قمه به معترضان   

>  فعاليت ستون نظر کاربران   

>  نامه دفتر نخست وزير (توني بلر) Ùˆ وزارت خارجه انگليس به کاربران ديدگاه [متن انگليسي]   

>  پاسخ دولت انگلستان به کاربران سايت ديدگاه (سايت بحران)   

>  بدون صغري Ùˆ کبري   

>  آدرس غلط   

>  34 منهاي 1   

>  مجاهدين Ùˆ تکرار مکررات   

>  نظري ناروا در باره «بيدي Ú©Ù‡ نمي لرزد»   

>  بدون تفسير   

>  پاپوش   

>  متکي بر دغلکاري يا باور مذهبي   

>  گُل بود به سبزه نيز آراسته شد   

>  اتومات شدن
ستونهاي يادداشت روز Ùˆ يادداشت هفته   

>  Ø´Ú©Ù„ Ùˆ محتوا [فني]   

>  اولين پروژهء سايت بحران به پايان رسيد   

>  نامه به توني بلر پيرامون بحران جاري [همراه با ليست امضاي دريافتي]   

>  ÙŠÚ© نرم افزار مسوول سايت ديدگاه شد   

>  ديدگاه در 9 ماه آينده   

>  پايان نامه – انتقال تجربه
   

>  ياداشت روز   

>  خنديد   

>  هر پديده اي عمري دارد   

>  يادداشت هاي روز ديدگاه   

>  ديدگاه هرچقدر پول بدهد آش مي خورد   

>  نقض قوانين کپي رايت پيگرد قانوني دارد   

>  تروريستها بيکار ننشسته اند، خاک ايران - آخرين خاک ريز   

>  فراسوي ديدگاه
به سوي اتومات شدن کامل   

>  توبه بي توبه   

>  اگر او مادر من بود   

>  28 سال جنايت، 28 سال مبارزه Ùˆ مقاومت
حکومت اسلامي، فصل لاله ريزان خلق ايران   

>  27 سال دروغ، 27 سال خيانت، 27 سال جنايت
27سال مبارزهء سرنگوني طلبانه   

>  27 سال دروغ، 27 سال خيانت، 27 سال جنايت
27سال مبارزهء سرنگوني طلبانه   

>  27 سال دروغ، 27 سال خيانت، 27 سال جنايت
27سال مبارزهء سرنگوني طلبانه   

>  27 سال دروغ، 27 سال خيانت، 27 سال جنايت
27سال مبارزهء سرنگوني طلبانه   

>  27 سال دروغ، 27 سال خيانت، 27 سال جنايت
27سال مبارزهء سرنگوني طلبانه   

>  27 سال دروغ، 27 سال خيانت، 27 سال جنايت
27سال مبارزهء سرنگوني طلبانه   

>  بي بي سي را Ú†Ù‡ مي شود؟   

>  27 سال دروغ، 27 سال خيانت، 27 سال جنايت
27سال مبارزهء سرنگوني طلبانه   

>  27 سال دروغ، 27 سال خيانت، 27 سال جنايت
27سال مبارزهء سرنگوني طلبانه   

>  27 سال دروغ، 27 سال خيانت، 27 سال جنايت
27سال مبارزهء سرنگوني طلبانه   

>  من هستم چون مبارزه مي کنم. رژيم هست، چون...   

>  Ú†Ù‡ زشت   

>  «يادداشت روز»   

>  گام اول براي حملهء نظامي به ايران   

>  موازين Ùˆ راهکار براي ستون نظر کاربران   

>  موازين Ùˆ راهکار براي ستون نظر کاربران   

>  نه، اينطوري نمي شود!   

>  نه، اينطوري نمي شود!   

>  شرایط Ùˆ نحوهء ثبت‌نام در بخش دیدگاه کاربران   

>  اعدام صدام - بربريت لخت Ùˆ عور   

>  «مي توان Ùˆ بايد»
نامهء سرگشاده به مسوولين
کميسيونهاي شوراي ملي مقاومت   

>  آغاز هشتمين سال فعاليت ديدگاه
   

>  1737   

>  لطفا نام Ùˆ نام خانوادگي نظر دهنده قيد شود   

>  تقلب، تخلف، رأي سازي، فرهنگ آخوندي   

>  نه! کافي نيست   

>  حذف نام مجاهدين از ليست تروريستي   

>  کارت رژيم سوخت   

>  آخرين وداع   

>  جملات پراکنده   

>  براي سرنگوني بايد اين اسب را لنگ کرد   

>  مرحلهء دوم اتومات شدن ديدگاه   

>  ميز متقلب ها   

>  پيام هميشگي استعمارگر پير   

>  قُرُم...قُرُم...قُرُمساق   

>  لينک به چند سايت - مدافعان حقوق بشر   

>  دفاع از مدافعین آزادی   

>  مسئووليت پذيري   

>  دفاع از مدافعين آزادي   

>  ÙŠÚ© گام کيفي براي مريم رجوي Ùˆ يارانش   

>  زن در زندان
علي ناظر   

>  سؤالات انحرافي بي بي سي   

>  «ترورريستي» Ú©Ù‡ تروريست نيست، ترورريستي Ú©Ù‡ تروريست هست، Ùˆ آنکه ترور مي کند   

>  ديدگاه در راستاي اتومات شدن
ستون دیدگاه کاربران   

>  عبرت بگيريد   

>  منافق   

>  نامهء کاربران ديدگاه   

>  دو نکته   

>  نامهء کاربران ديدگاه – شمارهء3 منتشر شد   

>  نامهء کاربران ديدگاه شمارهء 2   

>  عليه حملهء نظامي به ايران
ودر حمايت از
مراعات دقيق حقوق ايرانيان پناهنده در عراق   

>  نامهء کاربران ديدگاه – شمارهء 1 - منتشر شد   

>  Ùˆ باز کُشتند   

>  پيامي به اپوزيسيون   

>  نامهء کاربران ديدگاه – شمارهء صفر   

>  خطر نزديک Ùˆ دعا واجب   

>  دعوت به همکاري Ùˆ ارسال مطلب ويژه براي «سوژه نامهء ديدگاه»   

>  تغييرات شکلي در ديدگاه   

>  5=2+2   

>  بد Ùˆ بدتر
   

>  اگر...   

>  جنگ يا صلح، واقعيت يا سراب   

>  فقط چند جمله   

>  «صداي رسا»   

>  مسوول ستون   

>  سايت بحران Ùˆ نگاهي به «نظر» کاربران   

>  چشم انداز Ùˆ نقش رسانه ها بر مبناي ÙŠÚ© تحليل   

>  گام بعدي   

>  خلط مبحث   

>  در بارهء ستون تازه ترين مطالب   

>  درد دل
   

>  انفجار اتوبوس شهري حامل كارگران قرارگاه اشرف توسط رژيم پليد آخوندي 13 شهيد Ùˆ 15 مجروح برجاي گذاشت   

>  عقب نشيني رژيم Ùˆ درسي Ú©Ù‡ بايد مرور کنيم   

>  زن عليه استبداد - سوال يا پاسخ؟   

>  زن عليه استبداد - سوال يا پاسخ؟   

>  P.O. Box   

>  سومين پيام فيض مهدوي
چند لحظه پيش دريافت شد   

>  3 روز ديگر، جنايتي ديگر
فيض مهدوي
توطئهء وزارت اطلاعات – نگاهي شکاکانه   

>  1000 «نه» به نمايندگي «خلق در زنجير»   

>  4 روز ديگر، جنايتي ديگر
پيام دوم [جديد] از ولي الله فيض مهدوي (شنيداري)   

>  5 روز ديگر، جنايتي ديگر
چگونه اعتراض خود را به اطلاع رسانه ها، مجامع بين المللي Ùˆ مدافع حقوق بشر برسانيم؟   

>  فقط ÙŠÚ© هفته - گام بعدي   

>  وقتي امضا امضا نيست   

>  متن Ùˆ لينک به فراخوان به سه زبان فارسي، انگليسي، فرانسوي - [8 روز تا تاريخ اعدام فيض مهدوي]   

>  فراخوان ديدگاه - سخن کوتاه   

>  بار دیگر جنایتی دیگر   

>  14 روز تا اعدام ولي الله فيض مهدوي
شمارهء معکوس آغاز مي شود   

>  ديدگاه به کجا مي رود؟   

>  اول ماه مه گرامي باد؟ - تصوير   

>  با تشکر از حمايت شما   

>  شيرين عبادي: ما تا آخرين قطره خون خود از ايران دفاع مي‌‏كنيم   

>  انگولک نکنيد، انتخابات نزديک است   

>  جان ولي الله فيض مهدوي در خطر است   

>  نترسيد
ديدگاه فقط ÙŠÚ© سايت است   

>  ديدگاه جاي گردگيري هاي بين اپوزيسيون نيست   

>  مردم «شاه کليد اصلي»
در پاسخ به نقد محمد آسنگران   

>  آزادي بيان Ùˆ انديشه
پيش Ùˆ پس از سرنگوني   

>  آزادي بيان در فرهنگ رب النوعي   

>  سه سخنراني، ÙŠÚ© نتيجه   

>  اگر به مرگ من اميد بسته اي
تا نهايت نشاندنت به خاک
زندگانيم دراز باد
   

>  ديدگاه موقتا «به روز» نخواهد شد   

>  درگذشت خانم فرنگيس ميرزاخانلو مادر رفيق عزيزمان بهرام رحماني   

>  تحميل ديپلماتيک   

>  اشکال تکنیکی موقتی دیدگاه   

>  عشق به آزادي، نفرت از رژيم   

>  نگراني ايرانيان Ùˆ خواست هاي ما   

>  تغيير رفتار، شرط مطلوب سازش با رژيم؟ - سخن کوتاه   

>  خطرات بيمارزاي همبستري با رژيم - سخن کوتاه   

>  ÙŠÚ© هفته تا فاز جديد - سخن کوتاه   

>  سکوت معني دار   

>  الملک يبقي مع الکفر Ùˆ لا يبقي مع الظلم   

>  عواقب، خسارات Ùˆ تلفات [گزاذش انستيتوي تحقيقاتي آکسفورد]   

>  شعار محوري ديدگاه - پاسخ به يادداشت هفته عاطفه اقبال   

>  نردبان   

>  «صبح هاى مدرسه» - تصوير دلهره اى پنهان   

>  الويت   

>  بلوف اول - از تعارف Ú©Ù… کُن Ùˆ بر مبلغ افزا   

>  بازيکنان - ميز سه بُعدي سياست   

>  کارت شناخت - ديدگاه تحليلي   

>  کارت زمان - ديدگاه اپورتونيستي   

>  کارت شرف - ديدگاه رهائي بخش   

>  کارت ميهن پرستي - ديدگاه شووينيستي   

>  کارت آزادي انديشه - ديدگاه دگرانديش   

>  کارت سانسور Ùˆ اختناق - ديدگاه فاشيستي   

>  کارت همبستگي ملي - ديدگاه مترقي   

>  کارت احمدي نژاد - ديدگاه سرکوبگر   

>  کارت آلترناتيو - ديدگاه مردمي   

>  کارت اتمي - ديدگاه سياسي   

>  ويژه نامهء ديدگاه - فروردين 1385   

>  Ú¯Ù… گرده راه   

>  دو دو تا چهار تا - «باورها»، «مسوول» Ùˆ «مسووليت پذيري»   

>  «روشنفکر سرگردان در قهوه خانه»   

>  54 به 3   

>  چند تغيير در ستون کاربران   

>  هشدار به کاربران ديدگاه - ويروس   

>  ديدگاه هفت ساله شد - اما نه به مرغوبي شراب هفت ساله   

>  تفاوت «ما» با آلماني ها   

>  موازين ثبت نظر در ستون نظر کاربران   

>  دو انتقاد به ديدگاه همراه با پاسخ   

>  سالگرد اعدام حسين فاطمي   

>  نظر کابران - نظر هدایت اشتری لرکی Ùˆ پاسخ علي ناظر   

>  نظر کابران - نظرناصر فرزانه Ùˆ پاسخ علي ناظر   

>  بلژيك - بروكسل- ميدان شومان   

>  مقايسه دو موضع   

>  تروريسم Ùˆ سکوت ما   

>  دشمن مشترک   

>  بررسي اجمالي دو همه پرسي سايت ديدگاه   

>  چند کلام با کاربران ديدگاه - 1   

>  علی ناظر لطفا پاسخ دهید! - همراه با پاسخ به سوالات Ø­. قهرمان   

>  يادداشت هاي پراکنده 2   

>  دفاع از حقوق بشر در اين پيچ سخت تاريخي   

>  يادداشت هاي پراکنده   

>  درود   

>  چرا از مادر رضايي پوزش مي خواهم؟   

>  آن روز «من» کجا خواهم بود؟   

>  گفتگوي علي ناظر با فريبا مرزبان   

>  حالا چي؟   

>  آيا سايـت 60 ميليون دات کام يادش رفته، يا کارش اين است؟   

>  تقابل دو متضاد - بخش هشتم - گُل يا گلوله؟   

>  «نظر دهيد»   

>  تقابل دو متضاد - بخش هفتم - ديپلماسي سرنگوني، همخوابگي با جهانخواران   

>  محمود احمدي نژاد به ضرب ÙŠÚ© گلوله به قتل رسيد - فرض کنيم اين خبر درست باشد، حالا چي؟   

>  تقابل دو متضاد - بخش 6 – رهبرخاص   

>  تقابل دو متضاد - بخش پنجم - رژيم، اپوزيسيون Ùˆ «اما» ها   

>  تقابل دو متضاد - بخش چهارم - اپوزيسيون در تضاد با خود   

>  تقابل دو متضاد - بخش سوم – اپوزيسيون   

>  تقابل دو متضاد - بخش دوم - تعيين تکليف   

>  تقابل دو متضاد - بخش اول - ÙŠÚ© تصوير کلّي   

>  ستون نکته هاي سايت ديدگاه فعال شد   

>  دو دو تا چهار تا   

>  گفت، بايد گفت   

>  به بهانه 17 ژوئن - سوالي از ديدبان حقوق بشر: Ú©ÙŠ ظالمه، Ú©ÙŠ مظلوم؟   

>  «نازني» اگر محابا کني   

>  روزه ÙŠ گنجشکي   

>  روزه ÙŠ گنجشکي   

>  خر همان خر است فقط پالانش عوض شده   

>  سخني با پشت پرده اي هاي بي هويت   

>  آگاهي از مواضع ديگران   

>  آينه   

>  فرح کريمي - دستگيري Ùˆ بازجويي نماينده پارلمان هلند در فرودگاه تهران   

>  نظر کاربران ديدگاه بر راه حل من ارجحيت دارد - ديدگاه سايت شماست   

>  کپي رايت را رعايت کنيم   

>  بر يهود Ú†Ù‡ گذشت؟   

>  جرم شان چيست؟ بهايي گري   

>  گفتگوي علي ناظر با ايرج مصداقي - بخش اول   

>  خانمک رجوي سايه سعيدي سيرجاني   

>  پیرامون خبر قبلی در مورد احضار وبازجویی " محمد رضا فتحی"   

>  چند سوال از چند حقوقدان، فعال حقوق بشر Ùˆ امضا کننده بيانيه «در همسويي با بيانيه 565 نفر»   

>  گفتگوي علي ناظر با بصير نصيبي (بخش دوم Ùˆ آخر)   

>  ÙŠÚ© نامه کوتاه از ÙŠÚ© کارگر دردمند، Ùˆ پاسخ کوتاه ديدگاه   

>  ژان پل دوم در گذشت، خدايش بيامرزدش، اما...   

>  به بهانه دستگيري مظلومي راد   

>  گفتگوي علي ناظر با بصير نصيبي (بخش اول)   

>  گفتگوى على ناظر با اسماعيل وفا يغمائى - (بخش سوم)   

>  نامه منشه امير (راديو اسرائيل) به ديدگاه Ùˆ پاسخ کوتاه علي ناظر   

>  ويژه نامه مارس - حمله آمريکا - فرضي محال   

>  حمله احتمالي آمريکا به ايران   

>  زردي من از تو، سرخي تو به گونه ÙŠ کودکان خياباني   

>  گفتگوى على ناظر با اسماعيل وفا يغمائى - بخش دوم   

>  گفتگوي علي ناظر با اسماعيل وفا يغمائي - بخش اول   

>  واقعيت انفجار در بوشهر   

>  چرا ديدگاه 18 ساعت فعال نبود؟   

>  Ú†Ùˆ ايران نباشد تن من مباد، بدين بوم Ùˆ بر زنده ÙŠÚ© تن مباد   

>  پاسخي کوتاه به آقاي صادقي نيا - تجربه آموزي   

>  دموکراتم اما نه اينقدر   

>  يادداشت هفته - حق پناهندگي   

>  ناهيد رياضي نامزد عضويت در پارلمان دانمارک   

>  تبعيديان ايراني، در کنار عطاالله مهاجراني   

>  شانتاژ - يادداشتي بجاي يادداشت هفته   

>  دزد   

>  پاسخي کوتاه به تعداد زيادي اي ميل   

>  تماس با ديدگاه   

>  به نام آزادي   

>  بحث روز: قلم سرخ، زبان سرخ، خط سرخ   

>  پاشنه آشيل   

>  انقلاب فرهنگي   

>  پيشگفتار ماهنامه ديدگاه - شهريور   

>  پيشگفتار ماهنامه ديدگاه - مرداد   

>  پيشگفتار ماهنامه ديدگاه - تير   

>  پيشگفتار ماهنامه ديدگاه - خرداد   

>  پيشگفتار ماهنامه ديدگاه - ارديبهشت   

>  انسان در نظام ايدئولوژيک - تضاد حرف Ùˆ عمل*- بخش اول   

>  پيشگفتار ماهنامه فروردين 1383   

>  خدا را شکر Ú©Ù‡ به کلاس اول آمديم   

>  رفراندوم- طرح شوراي ملي مقاومت   

>  برخورد کليشه اي -2   

>  خود کرده را تدبير نيست   

>  Ú¯Ù„ دقيقه 91 مجاهدين   

>  تفاوت مريم رجوي با اکبر گنجي، عبدالله نوري، Ùˆ..   

>  تير دروازه   

>  جام زهر اتمي   

>  مصدق دوم   

>  برخورد کليشه اي -1   

>  بحران انقلابي ØŒ فروپاشي، يا سرنگوني؟   

>  مجاهدين خلق - امر به وظيفه يا امر به نتيجه -پاسخ به چند نکته   

>  مجاهدين خلق - امر به وظيفه يا امر به نتيجه -7/8   

>  مجاهدين خلق - امر به وظيفه يا امر به نتيجه -6   

>  مجاهدين خلق - امر به وظيفه يا امر به نتيجه -5   

>  مجاهدين خلق - امر به وظيفه يا امر به نتيجه -4   

>  مجاهدين خلق - امر به وظيفه يا امر به نتيجه -3   

>  مجاهدين خلق - امر به وظيفه يا امر به نتيجه -2   

>  مجاهدين خلق - امر به وظيفه يا امر به نتيجه -1   

>  تداوم   

>  رفراندوم آري، اما پس از   

---

[Posted comments]

No press releases currently available